I
Estadu bem-star iha agonia(desde kedas neoliberal moris), Timor mos, Mundu mos! — husi stress jeopolitika, dezigualdade ekonomia, ameasa katastrofia ekolojiku to’o ba krizi imigrasaun — husi Mexico buka moris iha America, Medio Oriente ho Afrika Norte halai ba hadau moris iha Europa laran, no Timor-Leste, klosan sira forma namtatek halai ba buka-moris iha Australia, Inglatera tan deit dezempregu (hahu ba estrutural) iha Timor. Hirak ne’e hatudu duni kapitalismu ezerse nia kbiit maksoi maibe mos hatudu daudaun nia krizi estrutural. Hein iis kotu, maibe nafatin sona pil no uza infuz rebo-rebo hodi hatutan nia moris.
Sorin seluk, ne’e mos mak sinal no rezultadu husi “rai-nain basa”iha mundu, inklui Timor. Rainain basa iha nia ekivalente ho kondisaun psiko-analista nian bolu ‘Schizophrenia’– tutuir dalan, iha ita nia let, ita hare’e ema moras mental, ida ne’ebe lakon nia ezistensia, izolamentu, hanoin ne’ebé rahun, sai husi espasu no tempu istoria ema nian — husi ne’e pasiente neebe sofre Schizophrenia lakon nia identidade, no falla atu distingui ida ne’ebé mak los no lalos, — real mak ne’ebe — mundu ho nia-an mak ida ne’ebe. Nia moris iha deluzaun bo’ot ida.
Filme atual Joker, nudar ezemplu ida ba Schizophrenia nee. Ita lahatene filme ne’e nudar produsaun husi karan iha imajinasaun ne’ebe Arthur kria no narasaun neebe nia haktuir ba psikiatra, ga filme ne’e haktuir Arthur nia realidade lolos duni. Maibe iha lia-menon wain tebtebes, liuliu ba kultura ho politika modernu nian.
Arthur(Joker) hatudu nia luta kontrariu fali iha aik-nanoik komplexu Oedipus, tanba nia buka rekoñesimentu husi nia aman Thomas Wayne(tuir filme, nia inan karan deit), maibe termina ho oho fali nia inan. Maibe diak, Arthur mak simbolu Deuleuze-Guattari nia ‘Anti-Oedipus’ iha sekulu 21 nian. Oinsa violensia no sansaun korporeal (hasai husi servisu, labarik baku ema boot, etc) kauza Arthur/Joker hatan ho violensia korporal, no ikus mai kria rezistensia multitude (hare’e ikus husi filme bainhira Joker inspira violensia iha públiku).
Tantu Arthur, tantu nia inan nia moras laos deit nudar kestaun biolojiku — maibe ne’e problema kultura no ekonomia iha sosiedade modernu — ideolojia total ne’ebe produs moras mental nee. Arthur nia moras, sai radikal liu bainhira nia hetan violensia husi ema mediu klase, ou bele dehan ema riku sidade-oan nian iha komboiu laran. Maibe uza kilat husi nia belun badaen baratu(solidariu ema kiik), Arthur oho mate tiha mane nain-tolu. Husi ne’e ba oin, oho ba Arthur nudar pratika hodi hasae nia dignidade no hametin hikas nia integridade pesoal ne’ebe fraktura.
Maibe ironiku tebes. Arthur nia aktu violentu (oho) ne’e hatudu paradoksu iha lejitimidade no dutrina sagradu iha legalismu estadu modernu. Hafoin oho, maka iha estadu nia matan-laran, ema hirak hanesan Arthur konsidera kedas nudar ema-aat(vigilant) ba dame, ema-aat ba sidade, super-rats sidade nian, indisiplinariu, anti lei, anti ema riku etc. Kriminalizasaun ba ema sira hanesan Arthur implementa liu husi lei, estadu nia aparatur too ba media korporatista ne’ebe sosializa estandar sivilizasaun no hatuur imajem kriminal ba ema hanesan Arthur.
Timor oan barak dehan Joker film violentu ne’ebe pratika husi Arthur — Los! maibe Violensia objetivu, ka Walter Benjamin bolu ‘divine violence’ mak halo nia sai violentu. Ita lakon ezistensia, maibe nafatin fiar-an dehan ita mak soberanu duni atu desidi saida mak ita hakarak. Arthur laos desidi atu sai mangame, hanoin-halis ka halo violensia — iha ideolojia neebe falun-an mak fila nia oin sai tiha mangame — pratika violensia.
Arthur — nudar produtu Schizophrenia kapitalistiku. Nia lia-menon hato’o mai katak, kapitalismu lori ordem demokrasia barbarian no totalitarian ukun invizible hands nian. Iha sidade boot, Thomas Wayne riku-soi sae ba bebeik, maibe Arthur kiak ona lato’o, violensia mitiku halo tan sai kakutak halis. Kompetisaun laos ba ema riku hanesan Thomas Wayne, maibe ba ema kiak hanesan Arthur sira. Servisu be araska ona, ema hasai husi la oras oras. Ne’e mak produtu neoliberal kapitalistiku nian. Dili laran mos hatudu ona, se mak tinan 20 ona sei hela ho uma-piku no didin ho kalen ferujin, no mos se mak riku-matak, toba iha lalehan leten.
Husi ezemplu sira hanesan Arthur, ema-aat ba ema-sivilizadu ne’e, fo hanoin mai ita kona-ba tansa tenki uza duni maskra luta foun ideolojika nian. Maibe laos black skin white mask ok! Sa tan arkuiris kapitalismu nian alias diversidade iha ukun total ida nia okos. Laos mos ita atu hasoru ho luta anarkista multiplisidade. Labele mos hasoru impasse ka hakdasak sosial ne’e ho politika sosial demokrasia(welfare state).
II
Fila hikas mai Timor. Iha Lacaniana bolu ‘capitalist discourse’, alias tuda fatuk subar liman. Nudar ‘master-signifier’ ida, violensia mitiku hanesan “Aman Laran-Ruak”ne’ebe halo mane-oan ida gas motor atu ba soke aviaun iha Aeroporto Comoro. Mane-aman nee lakon ona nia ezistensia, lahatene ne’ebe mak loos no laloos — maibe, ne’e nudar kondisaun kanetik hanesan kiak mak halo nia hanoin-lalos. Arthur iha Amerika ho mane-oan iha Timor, nudar ezemplu ba violensia objetivu ne’e.
Violensia mitiku ka aman-laran-ruak kria violensia ne’ebe ita la haree hetan nia hun ho abut. Problema akontese ona(sunu ai-laran Amazon, soe foer no bebe iha Dili, impase politika Timor) no ita sai reaksionariu no lahatene hun ho abut mak ne’ebe — impase politika, ita dun mak katuas-boot sira la fo laran no oin hodi tur hamutuk, maibe problema nia hun ho abut ne’e ita lakoalia.
Timor nia problema laos tinan ba tinan alokasaun osan ba setor ne’ebe mak boot no ne’ebe mak kiik — governu bokur ka lotuk, ka haforsa iha lideransa jestor/teknokrata/inovador/ etc, maibé dok tebes husi ne’e. Ezemplu diak ida hatudu ona katak, estadu bem-star iha Timor so para lori deit ita ba ‘kleptokrasia finansial’ — iha ne’ebe osan sirkula no bou barak liu iha elite finansial no korporatista-emprezariu finansial sira. OGE sulin sai bosok, emprezariu sira halai ba tabele no supa hadau malu, resto soe ba povu hadau malu. Elefante ho leao tata-malu, dut mak mate — ema-kiik mak hamlaha ba bebeik.
Timor mehi hakarak ba estadu bem-star, neneik sei tesik ba tomak estadu neoliberal kapitalistiku. Iha Timor ita hahu privatiza eskola, ospital, bee — to’o ikus, buat bem-star comum sai tiha bem-star privadu. Ita la hili los, karuk, ita hili klaran alias hakdasak iha fatin. La ba infernu, la ba lalehan, maibe mangame iha purgatoriu.
Politika mangame no vizaun malahuk mak nudar rezultadu ida husi Schizophrenia kapitalistiku ne’e. Violensia mitiku hurlele ita hanesan kedas rai-nain basa ita ema. Nia fila ita oin, no ita atu lao ba tasi, hakfodak mosu iha foho leten. Ita hakilar dehan dezenvolvimentu, atinji klase mediu(tarjetu ba 2030), maibe hakdasak, disparidade ho exkluzasaun sosio-ekonomia mak mosu no hahu buras.
Hafoin kedas restaura independensia, Timor toman-an hodi hatan ba nia problema ho dalan pragmatiku, alias ai-kakeu — anin huu ba foho ita tuir foho, ka alarma mudansa klimatiku lian, ita rame-rame ba hamos foer iha tasi ibun, sai entrepreneur etc. Reaksionariu ida nune’e mak atu lori ita hotu ba rai-kuak. No ita hatan ba problema ho estratejia loke kuak taka kuak. Selu deve taka deve.
Ikus2 ne’e ita rona impasse politika husi kedas tinan 2017 too agora — karik rai-nain basa ita, nia halo ita lao patina iha fatin, hakdasak fila-fila iha fatin los deit. Rainain basa halo ita oin-halai no senti rai no ai sira halai hotu. Nia halo ita iha deluzaun, no realidade ida iluzaun tebtebes. Ita nia deluzaun soke malu ho entidade poderozu tebes hanesan rainain. Timor atual, hanesan kedas rainain basa — ita lahatene atu ba ne’ebe, tan laiha alternativu politika no hakaran foun.
Joker hanesan mos ho Timor — enfrenta violensia mitiku no rai-nain basa hotu deit — atu bulak la bulak, ita sai los mangame deit.
Maibe diak tanba bainhira rai-nain basa ita — Timoroan sira fiar katak, troka ropa husi laran mai liur mak ita foin bele sai husi jogu foer, no monopoliu rainain nian. Husi ne’e, bele ga lae, ita troka ona ita nia ropa liur — bele galae, ita hahuu fali ho kultura politika emansipatoriu ne’ebe lori ita ba mudansa radikal? Duke ba mai mak konsensus, hotu dudu ba la ba ona, ita hakuur ba eleisaun antesipada. Eleisaun so para rezolve deit ukun-nain nia problema no interese partikular.
