Lisan iha Demokrasia Liberal: Hakiduk iha Timor-Leste no ‘nesesidade’ ba politika radikal
Ba versaun Ingles hanehan iha nee
Bainhira maksimuk Laureadu Nobel ba Dame Jose Ramos-Horta no Xefi Estadu Forsa Armada (F-FDTL) Major Jeneral Lere Anan Timur bolu Primeiru Ministru Taur Matan Ruak ho Prezidenti Francisco Guterres Lu-Olo atu foti asaun uluk no koalia ho Xanana Gusmão (lider CNRT no maun-boot), nudar parte ba Prezidenti-organiza dialogu atu hakotu impase politika atual, ita haree ne’e nudar kultura Lisan iha demokrasia liberal.
Lisan, liafuan Tetum ne’ebe fluidu iha konseitu. Ne’e (Lisan) refere ba iha toman ne’ebe konsiste husi regulamentu/bandu, norma, persepsaun, hahalok sira no ne’e nudar termu komum ba Timoroan sira hodi hatudu ba Timoroan nia sistema sosietal rasik, neebe inklui mos ona ordem kosmolojiku. Lisan, konsiste husi makait ukun no bandu-komanda sira neebe hatun husi Uma-lulik.
Forma sentral husi Lisan ninian mak sosializmu patriarka tradisional nian ne’ebé baze iha autoridade katuas nian. Ema katuas sira asume papel sentral, determinadu lolos duni iha ordem Lisan — hodi hametin no tuba estabilidade no ordem. Desizaun sira hakait ba tesi-lia ne’e ho baze-konsensual no kesi-iha-konsensual.
Lisan no dominasaun-katuas nia reprezenta forma kultura politika seluk, no demokrasia liberal iha lidun seluk — no hafoin ukun-an, sira moris hamutuk maibe mos xoke malu — no nia konsekuensia luan I klean tebes.
Estilu-katuas iha politika Lisan mak forma tradisional hirak sentral iha Timoroan nia kultura politika. Nia ezerse nia supremasia tomak ba iha hierarkia politika iha Timor.
Katuas sira, liuliu maun-boot labele hetan satan ruma. Ita labele hasoru ka teri-netik katuas sira. Ita tenki halo sasan los, diak no konformista sira hodi bele hetan murak material tomak husi katuas.
Tan nune’e, iha nosaun sentral husi hierarkia, etika-mane nian, no kbiit/ukun katuas nian, nudar ezemplu babain hodi bele karateriza hakdasak atual, dialogu politika neebe lao daudauk no kultura politika husi mahukun dominante sira iha Timor-Leste. Hau laos dehan katak, lisan-tuan no katuas sira ne’e represivu, maibe estilu-Lisan daudaun no dominasaun-katuas nian bebeik iha politika reprezenta hakiduk iha Timor-Leste.
Furak tebes, dialogu meza kabuar (nahe biti) daudaun nia neebe halao iha loron 10 Fevereiru 2020, iha uma-fukun Prezidensial iha Dili. Iha meza kabuar ho fatin enkontru babain, iha neeba mak Prezidenti Lu-Olo, Primeiru Ministru Taur Matan Ruak, Sekretariu Jeral FRETILIN Mari Alkatiri, eis Prezidenti Jose Ramos-Horta, Jeneral Lere Anan Timur, no asesor tuan ba relasaun internasional iha gabineti prezidensial, Roque Rodrigues. Maske nune’e, marka maibe mamuk mak kadeira klase dahuluk husi Xanana Gusmão, maun-boot husi maun-boot sira hotu. Katuas iha katuas sira hotu nia leten falta iha dada-lia politika iha tempu-rai-susar nee.
Iha oras hanesan, dialogu nee konfirma hakat/pasu extra-politika duke intervensaun institusional hanesan filozofia liberal mehi nanis ba. Montaske nia orgaun soberania rua seluk — Parlamentu ho Tribunal la hamutuk iha meza.
Meza prense husi jerasaun katuas 1960/70 nian iha Frente Diplomatika hanesan Mari, Horta ho Roque no funu-nain ‘tinan 24’ husi Frente Armada hanesan Lu-Olo, Ruak no Lere. Iha neeba laiha lider neebe prezenti husi Frenti Klandestina neebe mak mesak mai husi ema klosan durante okupasaun Indonezia.
Atu saida fali mos, enkontru nee konfirma politika katuas sira nian patina iha fatin, estilu-Lisan, no dominasaun husi jerasaun 1975 husi Frenti Armada ho Diplomatika nainrua iha politika Timoroan nian. Dialogu maun-boot sira nian ho hakaran hirak hodi hetan lia-kotun konsensual neebe manan hotu.
Iha lojiku taka-an ne’e, lia neebe ita tenki kadi iha hakiduk nee mak ‘fiar popular’ ba iha knaar maksoi husi katuas sira nian iha Timoroan nia luta ba libertasaun, iha postu-independensia nian.
Iha hahu, katuas (lia-nain) nudar mahein ba ordem Lisan. Oin seluk fali ho ordem kapitalista liberal agora nian, katuas sira la defende tan ona sosializmu patriarkal maibe reprezenta ninia negasaun. Katuas sira, laos tan ona manu-talin ba iha ordem kosmolojia ida, maibe estabilizador ba kazamentu merkadu-estadu nian — apostulu/liman-ain fundamentalista husi ‘capitalo-parliamentarianism’ hanesan neebe mak dezigna husi filozofu Maoista Alain Badiou.
Dominasaun konstrante husi politika-katuas, konformista konstitusionalizmu, politika reprezentativu eleitoral husi parliamentarianizmu no tendensia daudaun ba iha retorika populista direta/los nian iha Timor-Leste bele deit hasae tan didin extremu hodi teri-netik no satan ita hodi hetan emansipasaun lolos no forma lolos politika nian sira.
Ne’eba, laiha tendensia ba kontradisaun real entre katuas sira iha Timor-Leste. Sira mesak ema-boot no elite politika ne’ebe riku-matak deit. Hau dehan fila-fali, lider sira ho partidu politika sira iha Timor so involve deit iha kontradisaun formalistiku no pragmatiku hamaluk ho sentimentalidade absoluta husi klase aas.
Politika malahuk ne’ebe lao daudaun iha Timor-Leste ne’e nudar impasse politika lolos — nia konfirma ba hakdasak iha demokrasia liberal nian — no laran nakali barak tebes ho instituisaun demokrasia liberal no konstituisaun nia kbiit-laek hodi fo dalan ba hakotu impase politika, etc. Dalas tomak iha sosio-politika Timor nian mout hotu ba iha degradasaun total — hamriik metin iha interval husi Gramsci nia sintoma morbid, iha ne’ebe ordem tuan mate daudaun ona ba, maibe ‘foun seidauk deit moris’.
Tan nune’e, ita tenki hakuur liu formalizmu bureokratiku ne’e. Ita rekonese katak Timor-Leste mukit tebes ba opozisaun forti husi grupu emensipatoriu radikal sira — maibe iha neeba so iha deit dalan ida — nee so deit ho politika radikal sira mak ita bele hasoru no tesi-kotu ita nia kontradisaun lolos no nia abut: impase politiko-ekonomiku, krizi demokrasia liberal no divizaun klase iha ita nia sosiedade.
