Ita moris iha epoka ‘amnesia’ no ‘konsensus’. Iha loron 18 Maio 2020 akontese insidente rungu-ranga iha parlamentu nasional, no loron 19 repete hikas fali — se ne’e laos konfirma Hegel nia formula dehan buat ida ne’ebe ita aprende husi istoria mak ‘ita nunka aprende husi istoria’ entaun saida tan? — ne’e mak realidade ho repetisaun rohan-laek ita nian.
Tinan tolu ona, se no ne’ebe los mak bele hakotu impase ne’e? orgaun soberania-sira ga lider sira, etc? Estadu emerjensia ne’e hatudu duni kbiit soberanu estadu hodi iha desizaun soberanu no hatudu nia kbiit ‘ukun/rule’ ezesaun duni. Maibe tansa, labele iha ‘desizaun’ soberanu hodi hakotu impase iha estadu nia laran rasik? — ironiku.
Impase durante tinan tolu, konfirma ona katak, teze ‘konsensus no kompromisiu’ ne’ebe produs husi Forum Maubisse I ho II saugati deit. Teze ne’ebe haklaken makas husi intelektual jerasaun foun hanesan padre Martinho Gusmão, konfirma ona solusaun ‘konsensual’ nia fallansu no namlele. Intelektual-sira lolos hanoin hakur sai husi lojiku konsensual ne’ebe hahi-hanai dominasaun kapitalismu no estadu demokratiku reprezentativu.
Impase laos krizi — nia forma seluk fali. Impase akontese tan ita hothotu hamrik iha lina ‘pozitivu’, ka iha espiritu consensus karik bolu ‘futu lia ida deit’ — iha ne’e, hothotu mesak Byung-Chul nia ‘inferno of the same, no laiha forsa negativu sena iha let. Haksesuk politika, fila ba fila mai falun hela interese pozisaun, privilejiu, rekonesimentu no paun.
Impase marka kondisaun ne’ebe radikal tebes, tan laiha nia desizaun ka konkluzaun final. Ita nia abilidade no kbiit hodi hakotu lia mos laiha. Mekanismu demokratiku ne’ebe hatuur iha konstituisaun laran no orgaun soberania fali mos nem ida mak bele hakotu impase.
Laos povu deit mak kbiit laek, tan estadu desidi eleisaun antesipada, povu tuir los deit — maibe orgaun soberania estadu, inklui lider nasaun mos kbiit-laek hotu atu hakotu impase.
Impase, entre ida, produs husi kultura konsensualista no kompromisiu ita nian. Tenki akomodade interese, ‘marketing politik’ ka mantem hanoin plural ne’e hotu nudar elementu sentral ba politika konsensual.
No atu to’o iha ne’ebe mos, solusaun ho baze ‘komunikasaun rasional’ entre lider-sira, dialogu no simu-malu entre lider-sira, fahe-paun ba malu, no supremasia lei ka norma konstitusional ne’ebe mak domina diskursu politiku ne’e, labele hakotu kestaun lolos ne’ebe sai abut ba impase, I bele ba oin maibe, fukun sei buras nafatin.
Para ona ho solusaun mamuk sira ne’e. Konstitisaun bele atribui funan-funan kona-ba protesaun direitu etc, define knar maksoi estadu nian. Hori uluk, I nanis, estadu ho nia konstituisaun lagarante igualdade, no lahalakon kiak, dominasaun no opresaun. Ne’e hotu hodi disiplina, pasifika, no hodi hahi status quo ka repres ema. Konstituisaun bele tun husi lalehan mos no atu lori fali interpretasaun Hedeggerian nia ermeneutika relijiouzu mos, klamar lia-los no hanoin-puru lafornese husi surat-tahan iha konstituisaun ka lei oan sira nia laran.
Laos konstituisaun la vale — legal sempre asosia ho poder. Espiritu egalitarian iha konstituisaun lafolin buat ida iha demokrasia formal, reprezentativu no modelu estadu kapitalismu ita nian.
Politika emansipatoriu lolos hadook husi pratika mangame sira nee. Tan ne’e, teze ne’ebe fundamental maibe ignora tomak iha diskursu politika nasional mak oinsa lei Kapital, organiza ita nia demokrasia, ita nia gostu politika, ita nia divizaun, nst. Iluzaun boot ne’ebe Kapital no ideolojia dominante impoen mai ita mak, nia fo ita ‘opsaun falsu’ no halo ita fiar-an dehan, ita mak ukun ita an, ita mak manu-aman ba ita nia destinu, ka ita bele hetan unidade iha demokrasia nia laran.
Maibe lae, estadu demokrasia, ita nia politiku-nain, inklui ita kbiit-laek sira ne’e hotu lavale buat ida iha Kapital nia oin. Ita mout iha lojika kompetisaun. Ita halo drama no teatru politika tuir deit modus operandi kapitalismu, ita inspira no hahi tuir mekanismu reprodusaun Kapital neebe joga no babeur ita. Kapital [Ismu] mak virus permanente iha ita nia moris lorloron.
Atu dehan deit katak, soberania mak sira ne’ebe iha ukun, kbiit ba ezerse poder, no iha Kapital iha demokrasia — laos maubere ain-tanan sira. Atu konsensus ida deit luta ba soberania teritorial kompletu mos, sei lakore povu husi kiak, mukit, no explorasaun se bainhira ita moris iha ordem neoliberal kapitalizmu.
Hakerek ne’e laos atu tulun demokrasia ne’ebe iha agonia nia laran ona — hau nem preokupa. Hakerek ne’e laos ba osan-nain ka ukun-nain agora nian, maibe ba hau belun klosan, intelektual, klase traballador no to’os-nain sira.
Tinan 18 hafoin restaura independensia, estadu demokratiku prova ona teze antigu katak, demokrasia formal ka demokrasia parlamentariu labele asegura ordem sosial ne’ebe justu, igual no fraternu. Laiha ‘liberdade lolos’ iha demokrasia ida ne’e — demokrasia nia aspirasaun ba direitu, liberdade no igualdade hela deit ho naran, ka iha surat-tahan no artigu sira nia laran.
Ita tenki hahu husu, se demokrasia katak ukun iha povu nia liman, tansa mak demokrasia formal tau fali ukun iha osan-nain ho mahukun-nain sira, inklui mediu klase lambedor sira? — tansa mak povu ida ukun nia nain, durante fulan rua ona iha estadu emerjensia hein los bainhira mak estadu fahe 100 dollar, no tinan ba tinan halerik ba impase politiku maibe lahotu hela deit.
Ita presiza duni tuir alternativu seluk neebe bele rekonfigura espasu politiku, atu povu mak nain ba ukun lolos. Atu bele iha distribuisaun egalitariu, iha ne’ebe, ema hotu hetan riku-soi, ema hotu hetan pozisaun, no ema hotu hetan privilejiu — atu bele iha unidade real, atu hakotu divizionismu, no politika odiu ho vingansa. Laos CNRT sae ba ukun, Fretilin nia funsionariu estadu hetan pecat, I vice versa.
Ho krizi no kontradisaun kapitalizmu global, no agonia iha nasaun demokratiku hotu — hau hanoin, oras hakuur ba daudaun hodi ita bele hahu koalia problema Komum, ho sufiksu (ismu) iha kotuk karik?
Viva no Matak-malirin ba hau rai doben Timor-Leste!
